عقب افتادگی ۵۵ درصدی در خوداتکایی روغن؛علت چیست؟

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی رادار اقتصاد به نقل از روزنامه ایران،طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی سویا، کنجد، کلزا و آفتابگردان یکی از مهم‌ترین طرح‌های وزارت جهاد کشاورزی در دولت‌های گذشته بوده است که در جهت کاهش وابستگی به خارج از کشور و تأمین نیاز روغن کشور در داخل تدوین و اجرا شد؛ طرحی که به سرانجام رسیدن آن می‌توانست منجر به افزایش امنیت غذایی، اشتغال‌زایی و جلوگیری از خروج ارز از کشور شود.
اجرای این طرح ۱۰ ساله که چشم‌انداز آن تا سال ۱۴۰۴ تدوین شده بود از نیمه دوم سال ۹۴ آغاز شد. بر اساس این چشم‌انداز باید در پایان یک دهه، حداقل ۷۰ درصد نیاز کشور به روغن در داخل تأمین می‌شد و به گفته مسئولان وقت وزارت جهاد کشاورزی بیشترین تمرکز هم در این زمینه روی محصول کلزا بود، اما این طرح به توفیق قابل اعتنایی دست نیافت.
اگرچه طی سال‌های گذشته دولت‌ وقت بر اجرای طرح ۱۰ ساله تأکید زیادی داشت اما در نهایت به حدود ۱۰ درصد خوداتکایی رسید. در سال ۹۴، حدود ۹۶ درصد از روغن مورد نیاز کشور، وارداتی و فقط ۶ درصد سهم تولید داخل بود، درحالی که در پایان سال ۹۸ حدود ۱۶ درصد روغن مورد نیاز کشور شامل تولیدات داخلی شد.
حالا و با گذشت شش سال از اجرای این طرح عقب ماندگی زیادی در این بخش مشاهده می‌شود. نیاز کشور به روغن خام سالانه حدود یک میلیون و ۴۰۰ هزار تن است و ۹۰ درصد روغن و دانه‌های روغنی مورد نیاز کشور هم از طریق واردات و با تخصیص ارز ۴۲۰۰ تومانی تأمین می‌شود که حاکی از ارزبری بالای این محصول در میان کالاهای اساسی است.
طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی به اندازه‌ای دارای اهمیت است که رهبر معظم انقلاب در سخنرانی نوروزی امسال خودشان نیز به آن اشاره داشتند.
علاوه بر این سید جواد ساداتی‌نژاد، وزیر جهاد کشاورزی هم هنگام اخذ رأی اعتماد از مجلس، بر خوداتکایی در تولید دانه‌های روغنی تأکید زیادی داشت و افزایش ضریب خوداتکایی دانه‌های روغنی تا ۵۰ درصد را به‌عنوان هدف این وزارتخانه اعلام کرد.
چالش‌های جدی توسعه کشت دانه‌های روغنی
بخش کشاورزی ما متأسفانه جزو وابسته‌ترین بخش‌های کشور به واردات است. رمز طلایی در خودکفایی اقلام اساسی مانند گندم، جو، کلزا، دانه‌های روغنی و سایر محصولات غذایی حمایت از کشاورزان و تولیدکنندگان با نرخ خرید تضمینی مناسب است تا رغبت و انگیزه تولید بیشتر محصول را بالا ببرد اما عدم وجود نظام تعرفه‌ای مناسب با رویکرد حمایت از تولید داخل برای واردات دانه­‌های روغنی و فرآورده‌های آن و عدم تحقق وعده‌های دولت قبل طی شش سال گذشته باعث بی‌انگیزگی کشاورزان برای کشت شد و چشم‌انداز خودکفایی در تولید دانه‌های روغنی را عقیم کرد.
همان طور که گفته شد، کلزا و دانه‌های روغنی با ارز ترجیحی به کشور وارد می‌شوند و بدون تردید باز شدن پای ارز دولتی به مقوله دانه‌های روغنی باعث شده است عده‌ای سودجو و رانت خوار با سنگ‌اندازی در برابر خوداتکایی در تولید این محصول مانع از به سرانجام رسیدن این طرح شوند تا از انحراف اهداف تخصیص ارز دولتی به هدف بی‌بهره نمانند.
به این موارد باید نبود عزم و اراده ملی برای افزایش تولید داخل و کاهش وابستگی، عدم استقبال زارعان از کشت دانه‌های روغنی به علت مشکلات بازرگانی، علاقه‌مندی بخش صنعت و بازرگانی به واردات به‌دلیل سهولت تأمین نقدینگی، پایین بودن قیمت و سودآوری بیشتر، عدم تمایل به ارتقای وضعیت تولید داخل و ضعف و کمبود دانش فنی، تکنولوژی نوین و کارآمد اضافه کرد.
رسیدن به خوداتکایی در تولید اقلام اساسی یکی از مؤلفه‌های مهم در رشد ضریب امنیت غذایی در کشور است زیرا وابستگی غذایی قابلیت به مخاطره افتادن امنیت کشورها را به همراه دارد. در همین راستا در سال ۹۲ سیاست افزایش تولید پایدار در بخش کشاورزی درنظر گرفته شد، اما در پایان دهه ۹۰ دستاورد زیادی به همراه نداشت.
نرخ خرید تضمینی جوابگوی هزینه‌ها نبود
یکی از مهم‌ترین دلایل عدم خوداتکایی در تولید کلزا و دانه‌های روغنی، مناسب نبودن نرخ خرید تضمینی از سوی دولت بود. به باور فعالان حوزه کشاورزی حداقل قیمت خرید تضمینی برای دانه‌های روغنی در سال‌های گذشته، کشت را برای کشاورزان به صرفه نکرد و با اینکه دولت از سال ۹۴ وعده‌های زیادی را به کشاورزان داد اما تقریباً بیشتر وعده‌ها عملی نشد و همین موضوع باعث کاهش سطح زیر کشت شد.
متأسفانه قیمت خرید تضمینی دانه‌های روغنی در مقایسه با محصولات دیگر مانند ذرت، گندم یا برنج در سال‌های اخیر پایین‌تر بود و کشاورزان تمایل کمتری به تولید این محصول داشتند، اما از امسال و با تصویب مجلس، شورای قیمت‌گذاری متشکل از دولت و بخش خصوصی مسئول تعیین نرخ خرید تضمینی شده‌اند. این شورا تا حدودی نرخ خرید تضمینی محصولات را به هزینه‌های تولید نزدیک کرده و برای سال زراعی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ نرخ خرید تضمینی دانه روغنی کلزا به ازای هر کیلوگرم ۱۵۰ هزار ریال و دانه سویا ۱۵ هزار و ۳۰۰ تومان تعیین شده است.
افزایش قیمت خرید تضمینی می‌تواند به تمایل کشاورزان به گسترش سطح زیرکشت دانه‌های روغنی منجر گردد تا به این واسطه هم واردات ۹۰ درصدی دانه‌های روغنی در هر سال کاهش پیدا کند.
واردات دانه‌های روغنی
بر اساس آمار رسمی اعلام شده از میان کالاهای اساسی که تا آذر ۱۴۰۰ به کشور وارد شده‌اند، ۱.۹ میلیون تن انواع دانه‌های روغنی به ارزش ۱.۳ میلیارد دلار و ۱.۴ میلیون تن روغن خوراکی به ارزش ۱.۹ میلیارد دلار برآورد شده است. یعنی از مجموع ۱۰.۵میلیارد دلار ارزش واردات کالاهای اساسی، ۳.۲ میلیارد دلار یعنی حدود یک سوم از ارز ترجیحی واردات کالاهای اساسی، به واردات روغن و دانه‌های روغنی اختصاص داده شده است.
بر اساس اعلام گمرک در سال ۱۳۹۹ نیز واردات ۳ میلیون و ۳۲۸ هزارتنی دانه‌های روغنی و روغن خوراکی به ارزش ۲ میلیارد و ۱۶۳ میلیون دلار انجام گرفته است که از این میزان حدود ۱.۲ میلیارد دلار به واردات دانه‌های روغنی و ۰.۹ میلیارد دلار سهم واردات روغن بوده است.
مقایسه ارقام اختصاص یافته به واردات دانه‌های روغنی طی دو سال گذشته کافی است که ارزبری فزاینده این محصول نمایان شود و رشد آن را نسبت به سال ۹۹ نشان دهد درحالی‌که اگر همین میزان ارز داده شده صرف حمایت از کشاورزان و به‌روزرسانی تجهیزات و اجرای جدی برنامه ۱۰ ساله خوداتکایی در تولید دانه‌های روغنی می‌شد، امروز کشور در جایگاه واردات ۹۰ درصدی یکی از مهم‌ترین اقلام مصرفی خوراکی قرار نمی‌گرفت!
سطح زیر کشت
تحقیقات کلزا در ایران از سال ۱۳۷۳ شروع شد و در سال ۱۳۷۸ طرح کلزا با سطح برداشت ۱۷۲۴۰ هکتار و مقدار ۱۷۰۱۰ تن تولید در این سال در ایران شروع شد. رکورد بیشترین سطح برداشت در سال زراعی ۱۳۸۶ با ۱۹۸۹۹۰هکتار و ۳۱۹۳۹۸ تن تولید رسیده بود. بعد از گذشت یک دهه سطح برداشت در سال ۱۳۹۶ به حدود ۱۰۳۰۴۴ هکتار و تولید ۱۸۵هزار تن رسید که نشان دهنده کاهش سطح برداشت و تولید کلزا است.
طبق برنامه ۱۰ ساله باید سطح زیرکشت دانه‌های روغنی به ۷۰۰ هزار هکتار برسد، اما سطح زیر کشت این محصولات درحال حاضر ۳۰۰ هزار هکتار است. علاوه بر این برنامه سال ۱۴۰۵ ایران سطح برداشت ۶۷۰ هزار هکتار و تولید ۱۷۵۰ هزار تن از دانه‌های روغنی است که مشخص نیست با شرایط فعلی امکان افزوده شدن ۴۰۰ هزار هکتاری سطح کشت دانه‌های روغنی وجود دارد یا خیر.
تأکید ویژه رهبر معظم انقلاب بر خودکفایی در تولید دانه‌های روغنی و هدف‌گذاری مسئولان وزارت جهاد کشاورزی برای نزدیک شدن به این رتبه می‌تواند عقب ماندگی تاریخی در این حوزه را جبران کند و کشور را به وضعیت قابل قبولی در حوزه تأمین روغن برساند. از سوی دیگر با توجه به اینکه در برنامه بودجه سال ۱۴۰۱، ارز ۴۲۰۰ تومانی به واردات روغن و دانه‌های روغنی تخصیص پیدا نمی‌کند، موضوع حمایت از تولید داخلی، سهم بسزایی در کاهش قیمت تمام شده برای روغن پیدا می‌کند و اهمیت سیاستگذاری برای اجرای این طرح را بیش از گذشته آشکار می‌کند.