چگونه شیخ بهایی بحران آب اصفهان را حل کرد؟/ کرجی، نابغه ای که فراموش شد

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی رادار اقتصاد به نقل از خبر فوری، مشکل کم آبی در ایران همیشه بوده اما حالا گویا کارد به استخوان رسیده و این معضل همانند کوه یخ از زیر آب بیرون آمده است. مسئولان خواب و ناهشیار سالها است که به ندای دانشمندان و جغرافی دانان توجه نکرده و هر یک شعار دم را غنیمت شمار سر می دادند اما دیگر جایی برای تعلیق و تعویق زمین و زمان نیست. حالا اعتراضات گسترده کشاورزان و ساکنین شهر و روستا از اصفهان، خوزستان، سیستان و بلوچستان و سایر مناطق خشک و کم آب ایران به گوش می رسد؛ اعتراضاتی که هر چند مسالمت آمیز، منصفانه و حق است اما اگر به آن رسیدگی نشود می تواند تبدیل به یک بحران  بزرگ شود.

نکته جالب و عجیب در اینجا این است که مسئولان ما آنطور که حافظ گفته " از سابقه نومید شدند". مشکل کم آبی همیشه در ایران وجود داشته است. بررسی تاریخ ایران نشان می دهد که این معضل از زمان مادها تا قاجار و بعد هم پهلوی همواره زمینه ساز درگیری های قبلیه ای، قومی و یا سرتاسری بوده است. با این حال، همیشه و حتی در بدترین شرایط، این دانشمندان بوده اند که این معضل را حل می کردند و عجب آنکه در بیشتر موارد سیاستمداران چاره ای نداشتند جز اینکه به این قوم اعتماد کنند و آنها نیز همیشه به این اعتماد پاسخ مثبت می دادند.

مروری بر خلاقیت های دانشمندان ایران باستان برای حل مشکل آب

کشف کاریز یا قنات شاید اولین جرقه اصلی یک دانشمند و مهندس گمنام ایرانی بوده است که سعی کرده مشکل کم آبی را حل کند. کانال کشی آب، لایه روبی رودخانه ها، اجرای طرح دقیق ساخت سد و حتی سهمیه بندی آب کشاورزی همه و همه از روش ها و خلاقیت های دانشمندان ایران باستان بودند که تلاش کردند به نوعی آب را از زیر زمین به سطح آورده و یا با تقسیم عادلانه آن، مانع از درگیری و اختلاف و جنگ شوند.

دانشمندان تمدن اسلامی و معضل آب

اگر به تاریخ ایران بعد از اسلام نیز نگاهی بیندازیم متوجه می شویم که بیشتر دانشمندان بزرگی که به نوعی با دربار و سلاطین حشر و نشر داشته و گاه حتی وزیر شده اند، با معضل تقسیم آب یا کمبود آن  مواجه بوده و با ارائه یک راه حل علمی و مهندسی مانع از بحران های سیاسی مختلف شده اند.

یک نمونه مشهور شاید مساله کمبود آب در اصفهان و حل آن به دست شیخ بهایی باشد. در زمان حضور او در اصفهان در دوره صفویه، کشاورزان مختلف که هر یک از یک تبار و قوم بودند بر سر آب زاینده رود و شاخه های آن و حقآبه دچار اختلاف شده و چیزی نمانده بود که کل اصفهان دچار یک شورش بزرگ شود. شیخ بهایی به مساله ورود کرد و بعد از دعوت همه به آرامش از آنها خواست که حکم شود. مشهور است که حدود چند ماه روی این مساله تمرکز کرد و سرانجام  توانست این مساله را حل کند. این دانشمند در یک تقسیم بندی دقیق، آب زاینده رود را به 33 قسمت تقسیم کرد و حقآبه هایی برای کشاورزان و مردم تعیین کرد و بدین ترتیب ماجرای درگیری و شورش کشاورزان ختم به خیر شد.

قبل از شیخ بهایی دانشمندان دیگری نیز درگیر این مساله بوده اند. غیاث الدین جمشید کاشانی در زمان ایلخانان، خواجه نصیرالدین طوسی در زمان ایلخانان، ابوریحان بیرونی در زمان غزنویان و ... هر یک به نوعی درگیر این مساله بوده و آن را حل کرده اند.

به جز این در حوزه نظری نیز بسیاری از دانشمندان ایرانی و مسلمان رسالات بسیاری را درباره حل مشکل کمبود آب، حفر چاه و قنات، بیرون کشیدن آب های زیرزمینی، کانال کشی و تقسیم عادلانه حقآبه و آبیاری زمین های کشاورزی نگاشته اند.

کتاب ازمنه یوحنّا بن ماسویه، کتاب الفلاحیه النّبطیّه ابن وحشیه، کتاب الانواء ابوالحسن قرطبی، دیوان الفلاحه عبدالله بن بصال، کتاب الاخیار و الاثار رشید الدین فضل الله و ... از جمله مهم ترین آثار علمی تمدن اسلامی در باب کشاورزی و آب بوده اند.

ابوبکر کرجی، بنیانگذار علم آب شناسی/ دانشمندی که فراموش شد

شاید بزرگترین دانشمند مسلمان و ایرانی که در عصر تمدن اسلامی در باب آب و کشاورزی کار کرد و می توان او را یکی از بنیانگذاران آب شناسی یا هیدرولوژی دانست، ابوبکر کرجی باشد. او که مدتی در بیت الحکمه بغداد درس می داده کتابی در باب آب شناسی و استخراج آب های زیرزمینی و تقسیم کشاورزی آن دارد به نام "انباط المیاء الخفیه". کرجی این کتاب را برای ابی‌غانم معروف بن محمد نوشته و در آن حاصل یافته‌ ها و تجربه ‌های شخصی خود و آنچه که پیشینیان درباره حفر قنات گفته و نوشته ‌اند را آورده است. این رساله با وجود اینکه به مسائل علمی پرداخته اما چندان مورد استفاده قرار نگرفته و در زمان خود به دست فراموشی سپرده شده است. علت این امر این بود که اولا حاکمان به یافته های او توجهی نکردند و ثانیا مقنیان و کشاورزان نیز نمی توانستند محاسبات ریاضی و کلمات و عبارات فنی او را بفهمند.

کرجی که سخنان شگفتی در کتاب انباط خود نوشته و چنان دقیق به مساله آب نگاه کرده که گویی چند صد سال جلوتر از زمان خود می زیسته، متاسفانه همانند بسیاری از دانشمندان و محققان کنونی مورد توجه حاکمان وقت قرار نگرفت و کم کم رو به فراموشی گذاشت.

احتمالا کرجی این کتاب را بعد از بازگشت از بغداد و زمانی که در طبرستان می زیسته نگاشته اما متاسفانه این کتاب و سایر یافته های او توسط حاکمان آن منطقه مورد توجه قرار نمی گیرند و او دچار افسردگی می شود. با این حال، سرانجام ابی غانم قد این گوهر را شناخته و از یافته های او (هرچند کم) استفاده می کند. خود او در مقدمه این کتاب نوشته است: چون به سرزمین عراق وارد شدم و مردم آن دیار را از کوچک و بزرگ دوستدار دانش دیدم، دریافتم که دانش و اهل دانش را بزرگ و محترم می‌شمارند، در مدتی که در آنجا بودم تصنیفی در حساب و هندسه پرداختم. سرانجام وقتی به سرزمین جبل [طبرستان] بازگشتم مطالبی که از اوضاع عراق تصنیف کرده بودم در جبل گم شد و ناپدید گشت. شعله اشتیاق تصنیف فرو نشست و طبع آماده به تألیف فرو افسرد تا آنکه خدا سرزمین جبل و مردم آن را به دیدار مولانا الوزیر، الرئیس، السید الاجل المنصور ولی النعم ابوغانم معروف بن محمد یاری فرمود.

در دوره کنونی به نام و یاد کرجی توجه بیشتری می کنند. به طور مثال، در پنجمین جشنواره مهندسی و مدیریت آب ایران که در اواخر سال 1394 برگزارشد، از مقام این دانشمند تجلیل شد اما آنچه مهم است این است که یافته ها و رویکرد او به مساله آب هرگز جدی گرفته نشد. از این رو کسی به عمق کتاب او پی نبرد و در نتیجه، این بلای کنونی به سر ما آمد.