سدسازی‌های ترکیه؛ از به خطر افتادن امنیت غذایی تا فرونشست/ سهم ایران از ارس ۳۰ درصد کاهش می‌یابد

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی رادار اقتصاد فرشید شکرخدایی در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی ایلنا، در ارزیابی پروژه داپ ترکیه و اهداف اجرای آن اظهار داشت: کاهش نابرابری و برقراری تعادل و توازن بین مناطق مختلف کشور ترکیه از منظر برخورداری از مواهب توسعه همواره در زمره سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های منطقه‌ای و آمایشی کشور ترکیه بوده است که در این برنامه‌های مناطق شرقی این کشور که عمدتا در زمره مناطق کم‌برخوردارتر بوده‌اند، در کانون توجه قرار داشته‌اند. به همین دلیل این کشور تلاش کرده است با طراحی و اجرای پروژه‌های توسعه منطقه‌ای، اختلاف در سطح پیشرفت میان استان‌های مختلف کشور را بکاهد و یا از بین ببرد؛ در همین راستا، مفهوم توسعه منطقه‌ای طی دو دهه اخیر در این کشور مورد توجه قرار گرفته داشته است تا از طریق ایجاد اشتغال در مناطق شرقی کشور، مانع از مهاجرت ساکنان این مناطق به شهرهای بزرگ در مرکز و غرب کشور شود.

پروژه‌های هزاره جدید آنکارا

وی افزود: هرچند مباحث مربوط به توسعه منطقه‌ای در ترکیه از دهه ۱۹۶۰ شروع شد؛ اما طی دهه‌های ۱۹۷۰ ، ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ از آنجایی که هدف اصلی آنکارا، صنعتی شدن سریع بود، صنعت و اقتصاد این کشور پیرامون محور استانبول و منطقه مرمره در غرب کشور رونق پیدا کرد و نهایت گسترش این روند توسعه سریع تا آناتولی مرکزی و منطقه اژه بود. برای هزاره جدید میلادی، ۶ کلان پروژه توسعه منطقه‌ای در مناطق شرقی و مرکزی ترکیه طراحی و اجرایی شده که این کلان‌پروژه‌ها شاما پروژه آناتولی جنوب شرقی (گاپ) – ( GAP ) Güneydoğu Anadolu Projesi، پروژه آناتولی شرقی (داپ)- DAP)) Doğu Anadolu Projesi، پروژه دشت قونیه (کوپ) – ( KOP ) Konya Ovası Projesi، پروژه دریای سیاه شرقی ( دوکاپ)- ( DOKAP ) Doğu Karadeniz Projesi، پروژه توسعه حوضه یشیل ایرماق (یحگپ)- ( YHGP ) YEŞİLIRMAK HAVZA GELİŞİM PROJESİ، پروژه زونگولداغ بارتین کارابوک (زبک) - ( Zonguldak Bartın Karabük Projesi (ZBK بوده است.

داپ یک طرح توسعه‌ای جامع؛ از زنان تا محیط زیست

رئیس کمیسیون توسعه پایدار، محیط زست و آب اتاق بازرگانی ایران، گفت: طبق اسناد رسمی، تاریخ شروع پروژه آناتولی شرقی ۲۷ آگوست ۱۹۹۸ است. طرح داپ یک طرح توسعه‌ای جامع در زمینه‌های مختلف شامل ساختار جمعیت، آموزش، سلامت، زنان و خانواده، منابع زمین و آب، تولید محصولات زراعی، دامپروری، آبزی‌پروری، جنگلداری، صنایع تولیدی، انرژی، معدن، ساختار مالی و بانکداری، ساخت و ساز و تجارت، حمل و نقل و ارتباطات، فرهنگ و گردشگری، صنایع دستی، سکونتگاه‌ها و بخش‌های زیست‌محیطی است. برنامه اجرایی این ابرپروژه در سال ۲۰۱۳ تنظیم و آغاز شده است. پروژه داپ به مرکزیت شهر ارزروم به عنوان یکی از پروژه‌های توسعه منطقه‌ای ترکیه در سال ۲۰۱۱ توسط تشکیلات برنامه‌ریزی دولت و با مشارکت ۵ دانشگاه شامل دانشگاه‌های آتاترک (ارزروم‌)، اینونو (مالاتیا)، فرات (الازیغ)، قفقاز (قارص) و یوزونجو ییل (وان) واقع در منطقه آناتولی شرقی کار خود را آغاز کرد. هدف این پروژه، ارتقای سطح توسعه استان شرقی ترکیه شامل استان‌های آغری، اردهان، ارزروم، ارزنجان، الازیغ، ایغدیر، بیتلیس، بینگول، تونجلی، سیواس، حکاری، قارص، مالاتیا، موش و وان اعلام شد.

شکل ۱. محدوده‌های کلان پروژه داپ و سایر کلان پروژه‌های توسعه کشور ترکیه

شکل ۲. ۱۵ استان مشمول طرح آناتولی شرقی (داپ) در نقشه ترکیه

کشاورزی مهم‌تر از صنتی شدن در ترکیه

وی تصریح کرد: هدف اصلی این ابرپروژه توسعه فعالیت‌های اقتصادی و بویژه ارتقای معیشت منطقه از طریق کشاورزی و دامداری ۷۰ درصد از ساکنان این منطقه است. در نتیجه، برخلاف تصور غالب که توسعه را از طریق صنعتی شدن ممکن می‌داند، در پروژه داپ که مختص آناتولی شرقی است، مکانیزاسیون کشاورزی به عنوان مبانی صنعت پیشرفته در نظر گرفته شده است. در همین راستا و با توجه به وجود سرچشمه رودهای فرات، دجله، ارس و کورا در آناتولی شرقی، یکی از راه‌های صنعتی شدن منطقه، احداث سدهای بیشتر تعریف شده است.

شکرخدایی ادامه داد: همچنین از دیگر اهداف این پروژه می‌توان به تجهیز و نوسازی صنعت دامداری از طریق بهبود وضعیت مراتع، اصلاح نژادی دام‌ها و رونق بخشیدن به تجارت دامی متمرکز است. عمده فعالیت‌های داپ در سال‌های اخیر شامل احداث مکان‌هایی برای پرورش، خرید و فروش و کشتار دام‌ها، توسعه آبیاری زمین‌های کشاورزی، توسعه انرژی‌های نوین، افزایش تنوع و بازدهی محصولات زراعی و باغی، توسعه باغداری، احداث کتابخانه‌ها و ترمیم بناهای تاریخی و فرهنگی است.

سدها و نیروگاه‌های برقابی در حوزه آبریز ارس

وی با اشاره به سدها و نیروگاه‌های برقابی ترکیه در حوزه آبریز ارس گفت: آب رودخانه فرامرزی ارس از دو شاخه یکی از ارتفاعات بینگول (مینگول) ترکیه در جنوب ارزروم و دیگری از کوه واردینسکی قفقاز سرچشمه می‌گیرد. این دو شاخه سپس به عنوان رودخانه ارس به هم می‌پیوندند و این رودخانه ابتدا مرز مشترک ترکیه با جمهوری‌های ارمنستان و آذربایجان و سپس مرز مشترک ایران با جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان را تشکیل می‌دهد.

رئیس کمیسیون توسعه پایدار، محیط زیست و آب اتاق بازرگانی ایران بیان داشت: مساحت کل حوضه آبریز رودخانه ارس در چهار کشور مشترک در این حوضه، معادل ۱۰۲ هزار کیلومتر مربع است که از این میزان، ۳۹ درصد در خاک ایران، ۳۸ درصد در خاک جمهوری‌های آذربایجان و ۲۳ درصد هم در خاک ترکیه واقع شده است. ۵۴ درصد از آب رودخانه ارس از طریق جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان، ۳۴ درصد از طریق ترکیه و ۱۲ درصد نیز از طریق ایران تأمین می‌شود.

برنامه ترکیه در حوزه برقابی‌ها

وی در ادامه با بیان اینکه حدود ۳۰ انرژی الکتریکی جهان از برقابی‌ها تولید می‌شود، خاطرنشان کرد: در بخش ترکیه‌ای حوضه آبریز رودخانه ارس، ۱۴ سد و یا نیروگاه برق‌آبی وجود دارد که از این تعداد، ۵ سد و نیروگاه برق آبی با ظرفیت ۱۳۴ مگاوات در سال در حال بهره‌برداری است و ۹ سد و نیروگاه برق آبی هم در دست ساخت و یا برنامه‌ریزی هستند که با بهره‌برداری از آنها، مجموع ظرفیت این سدها و نیروگاه‌های برق آبی به ۳۸۷ مگاوات در سال خواهد رسید. البته سد کاراکورت به عنوان بزرگترین و مهم‌ترین سد ترکیه در این حوضه، اخیراً مورد بهره‌برداری قرار گرفته است که مجموع ظرفیت تولید نیروی ترکیه در حوضه ارس را به ۲۴۴ مگاوات در سال خواهد.

شکل ۳. نقشه حوضه آبریز ارس و سدهای ساخته شده برروی رودخانه ارس

در جداول (۱) ، (۲) و (۳) سدهای ترکیه بر روی حوزه آبریز ارس به تفکیک ظرفیت نشان داده شده است.

جدول ۱. سدها و نیروگاه‌های برقآبی بزرگ ترکیه در حوضه ارس

جدول ۲. سدها و نیروگاه های بر قآبی متوسط ترکیه در حوضه ارس

جدول ۳. سدها و نیروگاه های بر قآبی کوچک ترکیه در حوضه ارس

شکرخدایی توضیح داد: یکی از بزرگترین سدهای این حوزه آبریز سد کاراکورت است. کار ساخت سد و نیروگاه برق آبی کاراکورت به عنوان مهم‌ترین و بزرگترین سد ترکیه در حوضه آبریز رودخانه ارس توسط امور آب ترکیه و در سال ۲۰۱۴ آغاز شد. این سد در محدوده شهرستان ساری قامیش استان قارص قرار گرفته است. هسته سد، آسفالتی و ارتفاع آن ۱۲۴ متر است. هزینه کل برای ساخت آن، ۷۹۵ میلیون و ۵۴۴ هزار لیره (حدود ۱۰۸ میلیون و ۶۷۹ هزار دلار) است و پس از بهره‌برداری، سالانه ۱۰۹ میلیون و ۱۶۵ هزار لیره (حدود ۱۴ میلیون و ۹۱۳ هزار دلار) به اقتصاد ترکیه کمک خواهد کرد، کار ساخت سد کاراکورت پس از ۶ سال به پایان رسید و این سد از تاریخ ۸ فوریه سال ۲۰۲۰ شروع به آبگیری کرد. در همین راستا و طبق برنامه، ۵ روستایی که به زیر آب خواهند رفت، به مکان‌های جدیدی منتقل می‌شوند. البته در روستای کاراکورت از توابع شهرستان ساری قامیش استان قارص که در نزدیکی سد قرار دارد، خانه‌ها قبل از زمان تعیین شده برای تخلیه، دچار سیل ناشی از آبگیری سد کاراکورت شدند. این مسئله باعث بروز برخی درگیری‌ها و نارضایتی‌ها توسط اهالی این روستا شد.

سهم ایران از ارس ۲۵ تا ۳۰ درصد کاهش می‌یابد

وی در ادامه به آثار و پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی پروژه داپ پرداخت و گفت: آثار و پیامدهای این سد بر ایران را از ابعاد مختلف می‌توان بررسی کرد. تکمیل “داپ” توسط کشور ترکیه سهم ایران از منابع آبی در حوضه آبریز ارس را بین ۲۵ تا ۳۰ درصد کاهش می‌دهد. قطع یا کاهش آورد رودخانه مرزی ارس توسط ترکیه منجر به مشکلات جدی برای تامین آب شرب و کشاورزی هم در کشور ترکیه و هم ایران و سایر کشورهای پایین‌دست می‌شود.

رئیس کمیسیون توسعه پایدار، محیط زست و آب اتاق بازرگانی ایران خاطرنشان کرد: این طرح شامل افزایش سطح زیر کشت و افزایش آبزی‌پروری و همچنین تولید انرژی برق است که مجموعاً منجر به ایجاد سدهای متعدد و همچنین افزایش مصارف در بالادست رودخانه ارس به‌عنوان اصلی‌ترین جریان آب در این منطقه خواهد شد. این پروژه در سال‌های اخیر سرعت بیشتری گرفته بطوری‌که یکی از شاخص‌ترین سدهای آن تحت عنوان “کاراکورت” سال گذشته آبگیری شد. افزایش سطح زیر کشت در بالادست در قالب طرح‌های توسعه کشاورزی و شبکه‌های آبیاری با مجموع حدود ۲۳۰ هزار هکتار در مراحل مختلف مطالعاتی و مکان‌یابی و اجرا قرار دارد. افزایش استحصال آب و افزایش برداشت در بالادست منجر به کاهش آورد رودخانه و ایجاد مشکل در پایین‌دست خواهد شد.

تهدیدی برای امنیت غذایی کشور

به گفته وی؛ طبق مطالعات انجام گرفته و با فرض تکمیل پروژه داپ، سهم ایران از منابع آب در این حوضه در حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد کاهش خواهد یافت که می‌تواند تأمین حقابه‌های تاریخی، قانونی و عرفی اراضی پایاب رود ارس، چه در کشور ایران و در کشور جمهوری آذربایجان را با مخاطرات جدی مواجه کند. این مسأله می‌تواند در دوره آبگیری مخازن سدها هم به صورت مقطعی چالش‌های جدی در منطقه ایجاد کند. کاهش حق‌آبه از حوضه آبریز رودخانه ارس، علاوه بر تأثیر بر آب شرب، از حاصل‌خیزی زمین‌های کشاورزی در ایران و سایر کشورهای پایین‌دست این حوضه نیز خواهد کاست. علاوه بر این، تهدیدی برای امنیت غذایی کشور است و شکل‌گیری پدیده مهاجرت، از جمله چالش‌های قابل پیش‌بینی در حوضه رود ارس خواهد بود که دست کم سه استان اردبیل و آذربایجان‌های شرقی و غربی از آن متأثر خواهند شد.

تشدید فرونشست زمین و کاهش ورود آب به دریای خزر از جمله پیامدها

شکرخدایی تاکید کرد: افزون بر کاهش آورد سالانه این رودخانه می‌تواند به افزایش غلظت آلاینده‌ها در رودخانه، خشک شدن اراضی پیرامون رودخانه و شکل‌گیری کانون‌های گردوغبار، بلااستفاده ماندن بسیاری از اراضی کشاورزی مانند کشت و صنعت‌های موجود در منطقه به دلیل محدودیت آب، کاهش منابع تامین آب شرب سکونتگاه‌ها، کاهش منابع آبی و فشار بیشتر به آب‌های زیرزمینی و در نتیجه تشدید فرونشست زمین، کاهش ورود آب به دریای خزر و در نتیجه اختلال در زادآوری آبزیان دریای خزر و غیره منتهی شود، که مجموعه این عوامل نیز می‌تواند به تنش‌های اجتماعی و مهاجرت‌های گسترده منتهی شود. البته این پیامدها در مورد کشورهای همسایه پایین‌دست این حوزه آبریز از جمله کشور آذربایجان نیز صادق است.

توصیه‌های سیاستی

وی با اشاره به مضامین و توصیه‌های سیاستی در این رابطه اظهار داشت: تقویت و توانمندسازی دیپلماسی از طریق نهادهای بین‌المللی برای به رسمیت شناخته شدن تامین حقابه رودخانه ارس برای کشورهای پایین‌دست (توجه به موقعیت استراتژیک رودخانه مرزی ارس، کشور ترکیه باید حقوق کشورهای پائین‌دست این رودخانه شامل جمهوری آذربایجان و استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل در شمال‌غرب ایران را به‌رسمیت شناخته و مانع جریان آب به پائین‌دست نشود)، تدوین نقشه راه برای تنظیم مناسبات آبی بین کشورهای ترکیه، ارمنستان، جمهوری آذربایجان و جمهوری اسلامی ایران در چارچوب دیپلماسی آب، استفاده از ظرفیت‌ها و کنوانسیون‌های مرتبط با آب‌های مشترک در چارچوب دیپلماسی محیط زیست و آب از جمله راهکارها هستند.

رئیس کمیسیون توسعه پایدار، محیط زست و آب اتاق بازرگانی ایران همچنین تقویت دیپلماسی آب از طریق نهادها و ظرفیت‌های بین‌المللی مانند کمیسیون اقتصادی- اجتماعی آسیا و اقیانوسیه (اسکاپ)، تشکیل کمیته‌ها یا کمیسیون‌های همکاری دوجانبه یا چند جانبه با کشور ترکیه و کشورهای همسایه در خصوص مدیریت و بهره‌برداری از آب رودخانه ارس ( با توجه مذاکرات دوجانبه با ترکیه و برگزاری جلسات در سال ۱۴۰۰ بین مقامات کشور)، استفاده از تجربیات حوزه‌های آبریز مشابه برای حل و فصل منابع آب مشترک، تدوین برنامه اقدام برنامه اقدام منطقه‌ای برای حفاظت و بهره‌برداری پایدار با مشارکت کشورهای منطقه، ایجاد یک سکوی (پلات‌فرم) بین‌المللی و منطقه‌ای برای اشاعه داده‌ها و اطلاعات پایه و مبادله تجربیات در زمینه حفاظت و بهره برداری پایدار از رودخانه ارس، ارزیابی راهبردی محیط زیست (SEA)[۶] فرامرزی با محوریت و ظرفیت‌های سازمان ملل متحد، تقویت و توانمندسازی قابلیت‌های بالقوه همکاری‌های منطقه‌ای از جمله اجرای پروژه‌های مشترک حفاظت از محیط زیست رودخانه ارس و به اشتراک‌گذاری داده‌ها و اطلاعات مرتبط با حوزه آبریز و ایجاد پایگاه اطلاعاتی با مشارکت کشورهای منطقه را از دیگر راهکارها برشمرد.